عقب ماندگی ذهنی چیست و علائم آن کدام است؟

دسته:پزشکی و سلامتی

عقب ماندگی ذهنی چیست؟
عقب ماندگی ذهنی و بیماری ذهنی اطفال به معنای نقص هوشی در اوئل زندگی- در مقابل دمانس می باشد که سبب می شود عملکرد اجتماعی او محدود شود. با استفاده از اقدامات اجتماعی و آموزشی می توان در خارج از بیمارستان یک زندگی طبیعی را برای این اشخاص فراهم کرد، که می توان گفت شامل مدرسه های ویژه, انجام کارهای خانه داری و صنایع دستی و حمایت از این افراد و خانواده آنها می باشد.

عقب‌ماندگی‌ ذهنی‌ دارای توان‌ هوشی‌ کمتر نسبت به میانگین‌ جامعه‌ (ضریب‌ هوشی‌ کمتر از ۷۰) که‌ توشط یک‌ آزمون‌ استاندارد ضریب‌ هوشی‌ سنجیده‌ می‌شود. ضریب‌ هوشی‌ با نمره ی ۱۳۰-۸۰ طبیعی‌ در نظر گرفته‌ می‌شود؛ میانگین‌ طبیعی‌ آن ۱۰۰ میباشد. اختلال‌ در عملکرد هوشی‌ موجب عدم‌ توانایی‌ فرد در انجام‌ مسئولیت‌های‌ عادی‌ و طبیعی زندگی‌ میشود. عقب‌ماندگی‌ ذهنی‌ به‌ ۴ گروه‌ خفیف‌ (ضریب‌ هوشی‌ ۷۰-۵۰)، متوسط‌ (ضریب‌ هوشی‌ ۴۹-۳۵)، شدید (ضریب‌ هوشی‌ ۳۴-۲۰) و بسیار شدید (ضریب‌ هوشی‌ کمتر از ۲۰) تقسیم‌بندی‌ می‌گردد، که در این مطلب از خبرناز،به آن و اطلاعات پیشرفته تر می پردازیم. در ضمن عقب‌ماندگی‌ خفیف‌ شایع‌ترین‌ نوع‌ است‌.

آمار عقب ماندگی ذهنی
در جمعیت ۱۵-۱۹ سال شیوع موارد سطح متوسط و شدید عقب ماندگی ذهنی حدود ۳-۴ مورد در ۱۰۰۰ است. معادل ۶-۸ مورد در ۲۰۰۰بیمار میباشد. این شیوع از سال ۱۹۳۰ کمی تغییر کرده اما بروز موارد شدید به علت مراقبت های خوب نوزادی و جنینی تا حد یک سوم تا یک دوم کاهش یافته است. علت ثابت ماندن شیوع, زندگی طولانی تر افراد عقب مانده ذهنی است.

علت عقب ماندگی ذهنی چیست؟
علت عقب ماندگی ذهنی نوزاد را به سه بخش پیش از تولد، حین تولد و پس از تولد تقسیم کردیم که به آنها میپردازیم.

علل پیش از تولد
۱- اختلالات کروموزومی:
دانشمندان گام بزرگی در شناسایی علل ژنتیکی عقب‌ماندگی ذهنی‌ برداشته‌اند. حداقل ۷۵۰ نشانگان ژنتیکی به‌عنوان علل عقب‌ماندگی شناسایی شده است. مشهورترین عقب‌ماندگی ذهنی ناشی از اختلالات کروموزومی شامل نشانگان داون، نشانگان ویلیامز، نشانگان ایکس شکننده و نشانگان پرادرویلی است.

۲- خطاهای مادرزادی سوخت و ساز:
بعضی نقص‌های ارثی ناشی از خطاهای مادرزادی سوخت و ساز در اسیدآمینه، کربوهیدرات، ویتامین‌ها یا سایر عناصر موجود در بدن است. یکی از متداول‌ترین‌ آنها بیماری فنیل‌کتونوریاست. در این بیماری بدن نمی‌تواند ماده‌ای به نام فنیل‌آلانین را به تیروزین تبدیل کند، درنتیجه تجمع فنیل‌آلانین منجر به رشد نابهنجار مغز و عقب‌ماندگی ذهنی کودک می‌شود. جلوگیری از عقب‌ماندگی بسیار آسان است. آنچه مهم است تشخیص زودرس اختلال است. برای این کودکان رژیم‌های غذایی خاصی تنظیم می‌شود که معمولا تا اواسط کودکی قطع می‌شوند، ولی در بعضی کودکان لازم است این رژیم تا آخر عمر ادامه یابد.

۳- اختلالات رشد مغز:
دو نمونه مهم از اختلالات رشد مغزی «هیدروسفالی» و «میکروسفالی» نام دارند. کودکان میکروسفال دور سر بسیار کوچک و به شکل کله‌قند دارند. چنین کودکانی عقب‌مانده ذهنی هستند. کودکان هیدروسفال دور سر بزرگی دارند که ناشی از تجمع مایع مغزی نخاعی در مغز است. برای چنین کودکانی وسیله‌ای به نام شنت (لوله) به وسیله جراحی در مغز کار می‌گذارند تا مایع اضافی را از مغز خارج کند. با این کار جلوی بروز عقب‌ماندگی ذهنی گرفته می‌شود.

۴- محیط:
دوران بارداری بسیار حساس است و مادر باید از همه عوامل خطرزا دوری کند و کاملا مراقب سلامت خود باشد. در مادرانی که سوء‌تغذیه دارند، سیگار، الکل، کوکائین و هروئین مصرف می‌کنند، دچار بیماری‌های عفونی مانند سرخجه(به‌خصوص در ۳ ماهه اول بارداری) می‌شوند یا در معرض مواد سمی مانند سرب و اشعه ایکس قرار می‌گیرند، احتمال اینکه کودک عقب‌مانده ذهنی به دنیا بیاورند، زیاد است.

علل حین تولد
در طول زایمان نیز ممکن است مشکلات زیادی ایجاد شود که باعث عقب‌ماندگی ذهنی در کودک می‌شود. یکی از مشکلاتی که جنین را حین زایمان تهدید می‌کند، کمبود اکسیژن در مراحل انتهایی زایمان است؛ مثلا ممکن است کودک مدت زیادی در کانال زایمانی گیرکند و بندناف تحت‌فشار قرار گیرد. عفونت‌هایی مانند سیفلیس و تبخال نیز در طول زایمان ممکن است از مادر به کودک منتقل شود. این دو بیماری می‌توانند منجر به بروز عقب‌ماندگی در کودک شوند.

علل پس از تولد
این علل به دو گروه بزرگ تقسیم می‌شوند:

۱- علل زیستی بعد از تولد:
آسیب مغزی مانند ضربه‌های مغزی، عفونت(مننژیت و آنسفالیت)، مسمومیت و سوء‌تغذیه از علل مهم عقب‌ماندگی ذهنی بعد از تولد هستند. مسمومیت با سرب نیز در بروز عقب‌ماندگی ذهنی بسیار تاثیرگذار است. گرچه کاربرد سرب در رنگ محدود شده، ولی هنوز هم نوزادانی هستند که با خوردن رنگ دچار مسمومیت با سرب می‌شوند.

۲- علل روانی ـ اجتماعی بعد از تولد:
محیط تاثیر زیادی در سطح هوش کودک دارد. کودکانی که در مناطق فقیر پرورش می‌یابند، کودکانی که در پرورشگاه بزرگ می‌شوند و مراقب مناسب ندارند و آنهایی که مورد سوء‌رفتار قرار می‌گیرند، بیشتر در معرض عقب‌ماندگی ذهنی هستند.

سطوح مختلف عقب ماندگی ذهنی

MR / ID به چهار سطح بر اساس IQ و درجه تعدیل اجتماعی تقسیم می شود.

عقب ماندگی ذهنی خفیف
در این سطح، فرد:

طول می کشد تا یاد بگیرند که صحبت کنند، اما می توانند بعد از اینکه طریقه صحیح حرف زدن را یادگرفت، تعاملات اجتماعی برقرار کند.
برای مراقبت از خود کاملا مستقل است.
در مهارت های خواندن و نوشتن کمی مشکل دارد.
از نظر اجتماعی نابالغ است.
قادر به پاسخگویی به مسئولیت هایی مانند مسئولیت های ازدواج و مسئولیت نگهداری از فرزند نیست.
ممکن است نباز به برنامه های آموزشی تخصصی داشته باشد.
دارای برد IQ از ۵۰ تا ۶۹ است.
ممکن است بیماری هایی از جمله اوتیسم، صرع، یا ناتوانی جسمی را نیز تجربه کند.

عقب ماندگی ذهنی متوسط
در این سطح، فرد:

در درک و استفاده از زبان آهسته است.
توانایی محدودی برای برقراری ارتباط دارد.
می تواند مهارت های خواندن، نوشتن و شمارش را یاد بگیرد.
یک یادگیرنده آهسته است.
قادر به مراقبت از خود نیست.
می تواند در فعالیت های اجتماعی ساده شرکت کند.
محدوده برد IQ او بین ۳۵ تا ۴۹ است.
عقب ماندگی ذهنی شدید
در این سطح، فرد:

دارای اختلال حرکتی قابل توجه است.
آسیب جدی به سیستم عصبی مرکزی را تجربه می کند و یا رشد غیر طبیعی در سیستم عصبی مرکزی دارn.
محدوده ی IQ او بین ۲۰ تا ۳۴ است.
عقب ماندگی ذهنی عمیق
در این سطح، فرد:

قادر به درک یا رعایت درخواست ها یا دستورالعمل ها نیست.
بی حرکت است.
باید از پوشک بزرگسال استفاده کند.
از ارتباطات غیررسمی بسیار ساده استفاده می کند.
نمی تواند برای رفع نیازها از خود مراقبت کند.
نیاز به کمک و نظارت مستمر دارد.
دارای IQ کمتر از ۲۰ است.
دیگر سطوح عقب ماندگی ذهنی
کودکان در این دسته اغلب کور، ناشنوا، لال و معلول فیزیکی هستند. این عوامل مانع از انجام آزمایشات غربالگری برای یافتن عقب ماندگی توسط پزشکان می شود.

عقب ماندگی غیرمتمرکز
به شرایطی گفته می شود که علائم MR / ID وجود دارد، ولی اطلاعات کافی برای اختصاص دادن کودک به یک سطح وجود ندارد.

گزینه های درمان برای عقب ماندگی ذهنی کودکان چیست؟
برای کمک به کودک جهت مقابله با ناتوانی های مورد نیاز، مشاوره مستمر مورد نیاز است.

والدین نوزادانی که از لحاظ ذهنی معلول هستند، باید یک طرح درمانی خانوادگی را داشته باشند که نیازهای فرزندشان را توصیف می کند. این طرح همچنین شامل خدماتی می شود که کودک برای توسعه و رشد نرمال به آن ها نیاز دارد. نیازهای خانواده نیز در این طرح در نظر گرفته شده است.

هنگامی که کودک آماده حضور در مدرسه می شود، یک برنامه جدید به نام برنامه آموزش فردی (IEP) برای کمک به کودک جهت رفع نیازهای آموزشی خود در نظر گرفته خواهد شد.

هدف اصلی درمان، کمک به بیمار برای دستیابی به توانایی کامل خود در زمینه آموزش و پرورش و مهارت های اجتماعی و زندگی است. عموم درمان های مورد استفاده برای این بیماران عبارتند از:

رفتار درمانی
کار درمانی
مشاوره
در بعضی از موارد دارو
همه کودکان مبتلا به عقب ماندگی ذهنی باید تحصیلات خود را در مراکز و مدارس مخصوص انجام می دهند. در ایران مدارس دولتی مخصوص این کودکان، آموزش های رایگان و مناسبی را برای کودکان مبتلا به عقب ماندگی ذهنی و سایر اختلالات رشدی فراهم می کنند.

همچنین بخوانید:درمان آلزایمر و سلامت مغز با رژیم غذایی سالم